Prawo z kalendarzem w ręku – 9.12. Międzynarodowy Dzień Przeciwdziałania Korupcji

Sygnaliści i przestępstwa korupcji

Niedawno uchwalona ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów wymienia w sumie siedemnaście dziedzin naruszeń prawa, które zgłaszać lub ujawniać mogą sygnaliści. Wśród  nich, już na pierwszym miejscu wymienia korupcję. W związku z międzynarodowym dniem przeciwdziałania korupcji, zapraszam do lektury krótkiego artykułu, w którym zastanowimy się czym jest korupcja i jakie są uprawnienia sygnalistów w jej kontekście.

• Korupcja – „danie w łapę”?

W popularnym rozumieniu korupcja to zwykle po prostu „danie komuś w łapę” jakiejś sumy pieniędzy, tak by ten ktoś coś załatwił. Korupcja jest jednak zjawiskiem o wiele bardziej złożonym i skomplikowanym. Ustawa o ochronie sygnalistów jej jednak nie definiuje.

Choć przepisy Kodeksu karnego określają odpowiedzialność karną za poszczególne czyny korupcyjne, w celu uchwycenia samej definicji korupcji, trzeba posiłkować się przepisami ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym. Zgodnie ze sformułowanymi w niej definicjami za korupcję uznaje się w sumie cztery typy czynów, z czego można podzielić je na dwa „klasyczne”, związane z korumpowaniem osób pełniących funkcje publiczne oraz na dwa związane z korumpowaniem w toku działalności gospodarczej.

Typy „klasyczne”:

1. polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu bezpośrednio lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych korzyści osobie pełniącej funkcję publiczną dla niej samej lub dla innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie w wykonywaniu funkcji publicznej;
2. polegający na żądaniu lub przyjmowaniu przez osobę pełniącą funkcję publiczną bezpośrednio, lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub dla innej osoby, lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści, w zamian za działanie lub zaniechanie w wykonywaniu jej funkcji;

Typy popełniane w toku działalności gospodarczej:

1. popełniany w toku działalności gospodarczej, obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu, bezpośrednio lub pośrednio, osobie kierującej jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującej w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub na rzecz innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie;
2. popełniany w toku działalności gospodarczej obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na żądaniu lub przyjmowaniu bezpośrednio lub pośrednio przez osobę kierującą jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującą w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie.

• Sygnalista – kim jest i co może w kontekście korupcji?

Kim jest sygnalista? Jak wskazuje ustawa, jest to osoba która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa którą uzyskała w kontekście związanym z pracą. Związek z pracą jest rozumiany bardzo szeroko, ponieważ przez sygnalistę ustawa rozumie nie tylko pracownika czy pracownika tymczasowego, ale też np. zleceniobiorcę, przedsiębiorcę, funkcjonariusza, stażystę, akcjonariusza, wspólnika, prokurenta, wolontariusza czy praktykanta.

Zasadniczym uprawnieniem i „bronią” sygnalisty w walce ze stwierdzonymi przez siebie naruszeniami prawa jest dokonywanie zgłoszeń – wewnętrznych, zewnętrznych lub tzw. ujawnienia publicznego. Choć formalnie każde z tych zgłoszeń ma zastosowanie w kontekście wszystkich dziedzin naruszeń prawa, w kontekście korupcji, wyjątkowe znaczenie będzie miało ujawnienie publiczne.

Zgłoszenie wewnętrzne i zewnętrzne stanowią podstawową metodę ujawnienia naruszeń. Zgłoszenia wewnętrzne dotyczą podmiotów w których na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku pracę zarobkową wykonuje co najmniej 50 osób i następują odpowiednio ustalonymi kanałami wewnątrz podmiotu. Zgłoszenia zewnętrzne mogą być z kolei dokonane nawet bez dokonania zgłoszenia wewnętrznego. Adresatem takiego zgłoszenia jest Rzecznik Praw Obywatelskich lub inny właściwy organ publiczny.

Ujawnienie publiczne mają charakter wyjątkowy i nie powinny być traktowane na równi ze zgłoszeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi, ponieważ następują w „eter” – w praktyce  najczęściej do prasy lub innych mediów. Sygnalista może jednak dokonać takiego ujawnienia w sytuacji gdy naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie interesu publicznego, w szczególności gdy istnieje ryzyko nieodwracalnej szkody, lub dokonanie zgłoszenia zewnętrznego narazi sygnalistę na działania odwetowe, lub w przypadku dokonania zgłoszenia zewnętrznego istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skutecznego przeciwdziałania naruszeniu prawa z uwagi na szczególne okoliczności sprawy, takie jak możliwość ukrycia lub zniszczenia dowodów, istnienia zmowy między organem publicznym a sprawcą naruszenia lub udziału organu publicznego w naruszeniu. Biorąc pod uwagę charakterystykę korupcji, należy uznać, że sprzyja ona wymienionym wyżej ryzykom.

Należy podkreślić, że ustawa gwarantuje szeroką ochronę sygnalistom, przede wszystkim przed działaniami odwetowymi za dokonane zgłoszenie – sygnalistę nie mogą spotkać właściwie żadne negatywne konsekwencje za dokonane zgłoszenie.