Prawo z kalendarzem w ręku – 26.01. Dzień drugiej połówki

ROZWÓD A ROZSTANIE

SYTUACJA MAŁŻONKÓW I KONKUBENTÓW

Jest takie prawnicze powiedzenie, że umowy sporządza się z myślą o gorszych czasach. Podobnie jest z regulacjami dotyczącymi rozwodu czy podziału majątku wspólnego małżonków. Chociaż zawierając małżeństwo czy wchodząc w nieformalny związek nikt nie myśli o ich zakończeniu, warto znać zasady rządzące także tym ostatnim etapem związków. Chociaż w przypadku małżonków zasady rozstania (rozwodu) i podziału majątku co do zasady regulowane są przepisami prawa, to w przypadku konkubentów sytuacja nie jest już tak oczywista. Dzisiaj chcielibyśmy zaprezentować Państwu porównanie zasad i skutków rozwodu i nieformalnego rozstania.

Sytuacja małżonków a rozwód

Rozwód jest formalną drogą rozstania małżonków, przeprowadzaną w ramach procesu sądowego – wraz z prawomocnym wyrokiem rozwodowym ustaje małżeństwo. W zależności od przyjętego modelu małżeństwa rozwód będzie miał inne znaczenie z pespektywy majątkowej.

Wspólność majątkowa

W przypadku najpopularniejszego modelu związku małżeńskiego, czyli wspólności majątkowej, małżonkowie od momentu zawarcia małżeństwa dysponują, każde z osobna, majątkiem osobistym oraz majątkiem wspólnym. W majątku wspólnym małżonkowie mają z mocy ustawy równe udziały, a obejmuje on (z pewnymi wyjątkami) wszystkie przedmioty nabyte przez oboje małżonków lub każdego z osobna w trakcie trwania małżeństwa. Majątek osobisty stanowi, między innymi, majątek zgromadzony przed zawarciem małżeństwa.

W momencie rozwodu, wspólność majątkowa ustaje – powstaje współwłasność w częściach równych. W takim przypadku konieczne jest dokonanie podziału majątku wspólnego. Do postępowania o podział majątku wspólnego stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku, tak więc dopuszczalne jest zarówno podzielenie majątku umową jak i na mocy orzeczenia sądu. Jeżeli do majątku wchodzi nieruchomość, umowa musi być sporządzona w formie aktu notarialnego.

Odpowiednio stosuje się również przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, z zachowaniem odpowiedniego stosowania przepisów o dziale spadku. Oznacza to, że w trakcie postępowania, sąd może między innymi znieść współwłasność i podzielić rzecz wspólną, znieść współwłasność za wyrównaniem udziałów, spłatą lub dopłatą albo nakazać sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej ceny.

Intercyza

Z kolei w modelu zawarcia przez małżonków majątkowej umowy małżeńskiej (tzw. „intercyzy”) podział majątku po rozwodzie następuje w sposób wynikający z zawartej umowy. Umowa zawierana jest w formie aktu notarialnego i może zarówno rozszerzyć wspólność majątkową jak i całkowicie ją wyłączyć – poprzez wprowadzenie rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. W przypadku rozszerzenia wspólności, zasady majątkowe są zasadniczo tożsame z tymi przy standardowym modelu małżeństwa.

W przypadku rozdzielności, sytuacja jest o tyle prostsza, że umowa reguluje zasady dysponowania majątkiem i ewentualnego jego podziału. Małżonkowie z wyprzedzeniem regulują swój ustrój majątkowy, zachowując dla siebie majątek zgromadzony przed zawarciem małżeństwa i nabywany w jego trakcie.

Jeżeli chodzi o dorobek, to stanowi on wzrost wartości majątku małżonka po zawarciu umowy małżeńskiej. W przypadku wyrównania dorobków, w momencie ustania rozdzielności, małżonek którego dorobek jest mniejszy niż drugiego małżonka, może domagać się od niego wyrównania poprzez zapłatę lub przeniesienie na siebie jakiegoś prawa.

W razie rozwiązania umowy majątkowej, między małżonkami powstaje wspólność majątkowa, chyba, że postanowili oni inaczej. W przypadkach nieregulowanych umową małżeńską, zastosowanie będą miały zasady ogólne prawa.

Sytuacja konkubentów a rozwód

Konkubinat

Konkubinat praktycznie nie jest uregulowany w polskim prawie, poza nielicznymi wyjątkami, jak np. prawnokarne uprawnienie konkubenta (a właściwie tzw. „osoby pozostającej we wspólnym pożyciu”) do odmowy złożenia zeznań w sprawie swojego partnera/partnerki. Ze względu na brak regulacji, konkubinat w przeciwieństwie do małżeństwa może dotyczyć również par jednopłciowych. W sensie formalnych stosunków cywilnych (majątkowych, gospodarczych) konkubenci są dla siebie co do zasady zupełnie obcymi ludźmi.

Oznacza to, że nawet pozostając w nieformalnym związku (konkubinacie) nie nawiązują się żadne formalne relacje majątkowe. Jeżeli nie została zawarta odpowiednia umowa cywilnoprawna dot. danego stosunku prawnego lub składnika majątkowego, każdy z konkubentów zachowuje pełne prawo do mienia, które pochodzi z jego majątku lub za które sam zapłacił – na zasadach pełnej i wyłącznej własności. W przypadku nabycia danej rzeczy wspólnie przez konkubentów, w razie braku innej umowy, nabywają oni rzecz w ramach współwłasności ułamkowej, proporcjonalnie do swoich nakładów na tę rzecz.

W celu uregulowania stosunków majątkowych konieczne jest więc zawieranie, czasem wielu, umów cywilnoprawnych (nazywanych czasami „umowami konkubenckimi”). Konkubenci mogą zawrzeć np. umowę regulującą współwłasność różnych składników majątku na zasadach współwłasności w częściach ułamkowych. W zależności więc od np. wkładu pieniężnego, mogą oni dysponować własnością danej rzeczy w stosunku np. 1/3 do 2/3 (w przeciwieństwie do równych udziałów małżonków w ramach wspólności majątkowej). Konkubenci mogą również określić notarialnie udziały w kupionej wspólnie nieruchomości, być stroną umowy najmu, dzierżawy itd. Podobnie z dziedziczeniem – tylko sporządzenie ważnego testamentu jest w stanie zagwarantować, że po zmarłym konkubencie będzie dziedziczył pozostały przy życiu partner lub partnerka (w przeciwieństwie do dziedziczących z mocy ustawy małżonków). Jednocześnie konkubent będzie niestety obciążony podatkiem od spadku (w przeciwieństwie do małżonka) a w pewnych przypadkach także obowiązkiem wypłaty zachowku osobom, które miałyby ustawowe prawo dziedziczenia po jego zmarłym konkubencie.

Rozstanie

Jeżeli chodzi o samo rozstanie konkubentów, jest to decyzja nieformalna i zależna tylko od decyzji partnerów dla której przeprowadzenia nie jest konieczna żadna procedura. Takie rozstanie nie niesie samo w sobie też żadnych skutków – sytuacja majątkowa zależna jest od ustaleń rozstających się partnerów – dokonanych wcześniej w postaci umów, lub następczo po rozstaniu. Podział majątku może także zostać dokonany sądownie, dopuszczalny jest więc podział rzeczy wspólnej, zniesienie współwłasności za wyrównaniem udziałów, spłatą lub dopłatą albo sprzedaż i podział uzyskanej ceny. Sądownie dopuszczalne jest też w pewnych przypadkach uzyskanie od byłego konkubenta renty (ale już nie alimentów). Warto również podkreślić, że samo rozstanie nie anuluje sporządzonego testamentu – by zapobiec dziedziczeniu przez byłego konkubenta konieczne jest dokonanie odpowiednich zmian w sporządzonym testamencie, sporządzenie nowego testamentu, zniszczenie starego „w zamiarze odwołania go” lub pozbawienie starego testamentu cech od których zależy jego ważność.

Podsumowanie

Porównując sytuacje małżonków oraz konkubentów, warto zwrócić uwagę, że podział majątku zarówno byłych małżonków jak i byłych konkubentów przebiega na właściwie bardzo podobnych zasadach. Sytuacja konkubentów jest jednak o wiele trudniejsza, jako że nie dysponują oni wspólnością majątkową w trakcie trwania konkubinatu i muszą często zawierać wiele niezwiązanych ze sobą umów cywilnoprawnych. Do tego nie posiadają oni oczywiście szeregu przywilejów, chociażby podatkowych, o których dzisiaj nie wspominaliśmy, albo wspomnieliśmy jedynie pobieżnie. Brak majątku wspólnego stawia także w gorszej sytuacji konkubenta zarabiającego wyraźnie mniej lub niezarabiającego w ogóle – w momencie rozstania pozostaje on właściwie na łasce i niełasce swojego byłego partnera lub partnerki.